Whiplash (2014)

UWAGA SPOILERY

Dawno nie wyszedłem z kina równie wściekł jak po seansie "Whiplash". Oglądam wiele złych filmów, które na ciężką próbę wystawiły moją cierpliwość. Jednak ten był jeszcze gorszy, bo na pierwszy rzut oka wcale nie jest zły. To casus "Domu złego". Jak tam, tak i tu warsztatowo nic nie mogę zarzucić. Zachwycił mnie przede wszystkim montaż, który w kilku miejscach naprawdę uratował film przed jeszcze gorszym losem. Niemniej jednak mnie "Whiplash" przypomina piękność, która właśnie została Miss Świata, lecz która nie wie, że już umiera na raka: Na zewnątrz jest ideałem, ale gdyby ją się rozkroiło, to z nóg zwaliłby każdego nieznośny odór gnijących wnętrzności.

Choć po zastanowieniu dochodzę do wniosku, że porównanie to jest zbyt życzliwe dla "Whiplash". Zakłada bowiem, że w tej historii są jakieś wnętrzności. A tak nie jest. To kino mechaniczne, gdzie wszystko dzieje się na zewnątrz, a tak naprawdę nic się nie dzieje, ponieważ nie ma tu żadnego sensu (płytszego czy głębszego, bez różnicy). Pomiędzy bohaterami nie dochodzi do żadnego kontaktu. I Fletcher i Andrew egzystują na zupełnie różnych płaszczyznach, które w żadnym miejscu się ze sobą nie stykają. Choć gra aktorska temu przeczy. Histerycznie ekspresyjny J.K. Simmons i nieco wyciszony Miles Teller perfekcyjnie wybijają tempo poszczególnych scen. Ale są jak metronomy: ani na chwilę nie wypadają z rytmu, jednak nie ma w tym serca, duszy.

Oczywiście mógłbym podać wiele pięknych haseł, którymi dobrze określałoby się fabułę filmu. Ale to wcale nie oznacza, że "Whiplash" jakąś fabułę posiada. Byłby to raczej objaw naturalnego procesu każdego ludzkiego umysłu, który nie potrafi przyjąć świata takim, jakim jest, lecz musi nadawać mu sens, nawet jeśli ten go nie posiada.

Najgorsze jest to, że nic nie zapowiadało, że będzie to aż tak zły film. Pierwsze dwa akty utrzymywały we mnie przekonanie, że "Whiplash" coś sobą reprezentuje. Wtedy nie wiedziałem jeszcze, że jestem intelektualnie gwałcony w rytm jazzowej muzyki. Pigułką gwałtu była tu ciekawa formalnie koncepcja połączenia dramatu sekciarskiego i sportowego. Z jednej strony mamy więc typowy schemat opowieści o naiwnym młodzieńcu, który trafia do sekty prowadzonej przez charyzmatycznego przywódcę. Ten doskonale manipuluje swoimi uczniami, stosując zarówno bombardowanie miłością jak i odzieranie z poczucia wartości, kształtując więź emocjonalnej zależności poprzez deprawację sensoryczną i nieprzewidywalny system kar i nagród. Z drugiej strony jest to bardzo typowa opowieść o przekraczaniu fizycznych ograniczeń swojego ciała w procesie rozwijania umiejętności sportowych, o wysiłku, treningu, bólu i kontuzjach. Perkusja ma tu to samo znaczenie, co w innych filmach ring bokserski czy scena teatru baletowego.

Dopóki wierzyłem, że za tą formułą kryje się jakaś sprytna konstrukcja mająca wzmocnić przesłanie filmu. Jak długo trwałem w przekonaniu, że "Whiplash" będzie psychologicznym dramatem opowiadającym o chłopaku rozdartym pomiędzy dwiema skrajnie odmiennymi postawami wobec świata (reprezentowanym z jednej strony przez ojca, z drugiej przez Fletchera). Tak długo dawałem się uwieść reżyserowi i uważałem, że film arcydziełem nie jest, ale dobry już tak. Potem jednak nastąpiła faza sflaczenia. Kilkanaście dziwnych minut, swoisty antrakt, kiedy reżyser markuje zmianę kierunku narracji. W tym momencie zapaliło mi się żółte światło ostrzegawcze. Zżerający rak zaczął przebijać się na powierzchnię i już nic nie było w stanie pustki zamaskować.

I wtedy zaczęła się prawdziwa groza. Pierwszym ciosem była rozmowa Andrew z Fletcherem w barze jazzowym. Monolog wygłaszany przez Simmonsa pozbawił mnie resztek nadziei. W końcu łuski spadły mi z oczu i ujrzałem bezdenną nicość. Brak bohaterów, brak interakcji, brak powodu, dla którego film w ogóle powstał. Monolog ten stanowił podwój gwóźdź do trumny. Z jednej strony był kompletnie niepotrzebny, ponieważ werbalizował to, co po dobrej godzinie seansu powinno być tak oczywiste, że nie wymagające słów. Z drugiej strony był całkowicie niewystarczający, ponieważ szerokim łukiem omijał to, co w postaciach Fletchera i Andrew, w relacji ich łączącej byłoby ciekawe, gdyby film miał prawdziwą fabułę. Ten brak dawał się tym bardziej we znaki, że jasne stało się, że reżyser wymyślił sobie, że Fletcher będzie postacią niejednoznaczną: z jednej strony tyran, a drugiej marzyciel, może surowy ale jednak kowal cudzych talentów. Ta niejednoznaczność miała być jeszcze bardziej podkreślona przez fakt, że cały monolog jest kłamstwem, jest przynętą, na którą raz jeszcze Fletcher chciał złowić Andrew, by wywrzeć na nim swą zemstę. Ale zarazem była to absolutna prawda – o czym przekonujemy się oglądając ostatnie sceny filmu.

Mimo że po tym monologu byłem już filmem dogłębnie rozczarowany, wciąż jeszcze w swej naiwności byłem skłonny dać mu naciągane 5. Nie przewidziałem tego, co nastąpiło potem. Na ekranie rozwarły się bramy piekieł i oto pojawiła się sekwencja finałowego koncertu. Nie byłem w stanie obejrzeć jej spokojnie. Wiłem się na fotelu, a w paru momentach zawyłem na głos (jak na przykład w momencie, gdy Simmons dyrygując robi dłońmi gesty "pif, paf" i uśmiecha się – nawet teraz, kiedy piszę te słowa, przechodzi mnie dreszcz). Wtedy też poczułem wściekłość.

Wszystko w tej sekwencji mnie mierziło. I to, że składa się ona z niezliczonej liczby zakończeń. (Jest ich chyba jeszcze więcej niż w "Powrocie króla" Petera Jacksona.) I te wszystkie dramatycznie zawzięte miny, spojrzenia i deklaracje, kiedy raz Fletcher raz Andrew są górą w tej pseudowalce woli. I scena z ojcem. I jakże protestanckie przesłanie, że ciężka praca się opłaca. I jeszcze bardziej chrześcijański i zarazem bezdennie głupi happy-end z morałem, że męczeństwo zostanie nagrodzone. Odrzucam pomysł nagłej eksplozji talentu. Nie kupuję idei unii, jaka ostatecznie tworzy się między Fletcherem i Andrew. Nevermore.

Ocena: 2